سیدصادق حقیقت: مقاله «نواندیشی دینی در سه پرده» آرش نراقی به شکل موجز و عمیق سه جریان فکری را از هم متمایز کرده است: جریانی که از دل دین و فقه می‌خواهد قرائتی معقول، دموکراتیک و حقوق بشری به دست دهد (همانند مطهری و کدیور)، روشنفکری دینی که معتقد است روشنفکری و دین قابل جمعند، اما در دین یک تعارضاتی وجود دارد که باید آن‌ها را یا در ماهیت وحی (مثل سروش) یا کیفیت تفسیر (همانند شبستری) حل‌وفصل نمود، و بالاخره روشنفکری معنوی که از چارچوب دین گذر کرده، و بین روشنفکری و دین تعارض می‌بیند (مثل ملکیان).

ابراهیم منهاج دشتی: همه می دانیم که سنگ زیر بنای اسلام احیاء توحید و مبارزه با شرک بود و اصول و تعالیم جامعه اسلامی در زمان حضرت پیغمبر بر همین اساس پایه گذاری و تشکیل شد. بنا بر این، اسلام ناب، اسلامی است که هیچ گونه گرایشی به آموزه های شرک در آن وجود نداشته باشد و توحید با تمام ابعاد و جهات در آن زنده و فعال باشد و تمام ابعاد و زوایای جامعه اسلامی را فرا گرفته باشد. بنا بر این اگر علوم اسلامی اعم از تفسیر و حدیث و فقه و کلام و همین طور فرهنگ و تمدن اسلامی در جامعه اسلامی بر اساس همین اصل تنظیم و رشد کرده و توسعه یافته باشد و چیزی از آثار شرک به آن مخلوط نشده باشد، می توان گفت اسلام ناب بعد از حضرت محمد(ص) در بین مسلمین باقی مانده.

سیدهادی طباطبایی: اگر "هنر" مهمترین راه اندیشه ورزی در دنیای مدرن نباشد، بی شک یکی از بهترین و محبوبترین راههاست. روشنفکران ایرانی، بعضاً به این مهم بی‌مهری کرده‌اند و آنرا کمتر در نظر آورده‌اند. فیلم "نوبت عاشقی" از معدود فیلمهایی بود که عبدالکریم سروش آنرا پسندیده بود و در عرصه‌ی عمومی هم بدان اذعان می‌کرد. نسل جدید متفکران ایرانی اما از این مهم غافل نبوده‌اند و بر "هنر" به دیده‌ی عنایت نگریسته‌اند. سروش دباغ از جمله اندیشه ورزانی است که بر این نکته التفات دارد و گاه به گاه از تأملات خود در خصوص هنر پرده بر می‌دارد.

و عشق که خواهر مرگ است /گفت و گویی درباره عشق

مجتبی اعتمادی­ نیا: متنی که در ادامه می­خوانید، فصل نخست کتابی است که از سوی انتشارات علمی و فرهنگی با عنوان «رویارونشینان؛ سه گفتار در باب آراء و اندیشه های سیمون وی»منتشر شده است و این در حالی است که عنوان اصلی این اثر چنین بوده است: «سه گفتار در باب آرا و اندیشه‌های سیمون وی، پیتر دیمانوویچ اوسپنسکی و کِن ویلبر». بروز این خطای فاحش در نام و طراحی جلد کتاب، ناشی از سهل­ انگاری ناشر محترم این اثر است.

سروش دباغ: چندی پیش مقالۀ «روشنفکری دینی و مسئله شر»، به قلم محمدرضا نیکفر در سایت زمانه منتشر شد. پس از آن، مقالۀ «نواندیشی دینی، متن مقدس و خشونت» را نقد مقالۀ ایشان منتشر کردم. در ادامه، نیکفر مقالۀ «خودِ دین» را در پاسخ به مقالۀ من منتشر کرد. در سطور ذیل، بر آنم تا امهات مدعیات ایشان در جستارِ «خود دین» را نقد کنم. امیدوارم این مکاتبات انتقادیِ عالمانۀ حقیقت جویانه، به غنای این مباحث معرفتی بیفزاید و به روشن تر شدنِ مواضع طرفین و به اصطلاح تقریر محل نزاع کمک کند. جهت سهولت کار، مدعیات نیکفر را با استشهاد به بخش‌های مختلف مقاله، ذیل چهار فقره آورده، پس از آن ملاحظات انتقادیِ خود را ذیل هر فقره می‌آورم.

آرش نراقی: جریان نواندیشی دینی در ایران پس از انقلاب اسلامی تحولات چشمگیری پذیرفته است. از جمله این تحولات ظهور گرایشهای فکری متفاوت در دل این جریان فکری مادر است. به نظر می رسد که در سالهای اخیر در دل جریان نواندیشی دینی دست کم سه گرایش کمابیش متمایز و مهم شکل گرفته است.

این سه گرایش را می توان گرایش «اصلاح فکر دینی»، گرایش «بازسازی دین»، و گرایش «معنویت گرایی فرا-دینی» نامید. ویژگی‌های کلان این سه گرایش فکری به اختصار چنین است:

اکبر گنجی: در بخش اول مقاله “سروش نبی“، نظریه نبوت سروش و دلایل پیغمبری‌اش را که نتیجه منطقی آن نظریه و مدعیات شخصی اوست، به تفصیل توضیح دادم. در بخش دوم، دلایل اختراع و تأسیس دین تازه توسط سروش را توضیح خواهم داد.

اکبر گنجی: من در مقاله “ادعای پیامبری سروش و وعده عالم‌گیر شدن “فرقه سروشیه” به تفصیل استدلال کردم که پروژه فکری عبدالکریم سروش وارد مرحله دین سازی شده است، و در چارچوب این پروژه او مقام پیامبری برای خود فرض می‌کند- پیامبری که دینی تازه را بنیان گذاشته است. سروش در پاسخ به استدلالهای آن مقاله دعوی پیامبری را از خود سلب می‌کند و به صراحت می‌گوید: “والله من پیغمبر نیستم. ادعای پیغمبری هم نکردم…نه پیغمبر هستم، نه ادعای پیغمبری دارم، نه طاقت پیغمبری دارم نه رغبت به پیغمبری دارم، نه هیچ کدامش را ندارم…والله بالله، به پیغمبر قسم من پیغمبر نیستم و چنین ادعایی ندارم.”[1]

...عزیز سلام

در این چند سطر تنها میتوانم بگویم که احساسات و عواطف منفی ای که نسبت به خویشان خود و حتی همه انسانها داری مبتنی بر یک پیش فرض نادرست است و آن اینکه گویی همه انسانها در کمال آزادی و اختیار و کاملا خودآگاهانه و خودخواسته به تو ظلم کرده اند و می کنند .

آیا عشق رمانتیک، به طور مشخص میان یک زن و مرد، چیزی فراتر از جذابیت جنسی و سکس است. آیا رابطه دو «تن» با یکدیگر بدون دخالت عشق، از رابطه بدن‌های عاشق کم‌ارزش‌تر است؟ آیا زنان و مردان در جست‌وجوی سکس و عشق با یکدیگر تفاوتی دارند؟

اگر پاسخ این پرسش‌ها برای شما هم مهم است در تابوی این هفته پای بحث آرش‌نراقی، استاد فلسفه کالج موراوین پنسیلوانیا و نهضت فرنودی روان‌شناس بنشینید.

اشاره: جان هیک اندیشمندِ معروفِ دورۀ ما بود که رویکردی پلورالیستی درباب ادیان اتخاذ می­کرد و آثار متعددی در باب موضوعات گوناگون دینی تالیف نمود. یکی از کتب ایشان تحت عنوان "«اندر میان شک و ایمان»:

حسین پورفرج: نگاه به زن همواره در تاریخ نگاه ناصوابی بوده ‌است. شاید از میان فیلسوفان و متکلمانِ غربی،‌ و حتّی فلاسفه و عرفای شرقی، به تعداد انگشتان دو دست هم اندیشمندِ تراز اول یافت نشود که زن را __ به عنوان نه کالا و نه موجود ضعیف،__ بلکه به عنوان یک وجودِ کلیدی و بزرگمنش بپذیرد و او را از دور خارج ننماید. نگاه به بیانات و اعتقادات بسیاری از این بزرگ‌متفکران گویایِ  نحو‌ۀ باور آنها به این جنسِ بدترسیم‌شدۀ تاریخ ‌است و می‌تواند تصدیق‌گر این بیان شیوای لوس ایریگاری(Luce Irigaray) جامعه‌شناس شهیر فمنیست باشد، که: گفتمان برتر در طول تاریخ گفتمان مردانگی و فاعلانه ‌است و  گفتمان ابتر همانا گفتمانه زنانگی و مفعولانه.  مع‌الوصف، خوب است در اینجا به پاره‌ای از این بدقولی‌های تعجب‌آور اشاره کنیم و بی‌علت حرف نپراکنیم. به این گفته‌ها بنگرید:

عرفان اختصاصی به یک دوره مانند دوره سلجوقیان، صدر اسلام و یا روزگار کنونی ندارد و به نیازها ابدی و ازلی ما که با انسانیت و تخته‌بند زمان و مکان بودن مان گره خورده‌اند، پاسخ می‌دهد... عده‌ای تصور می‌کردند که با ظهور علم تجربی جدید، این نیازهای ما بالمره پاسخ خواهد گرفت، اما این چنین نشد و نیازهای ازلی و ابدی هنوز بی‌‌پاسخ مانده‌اند.آیا عرفان امروز هم کاربرد دارد؟ هر چند عرفان سابقه‌ای فربه در میراث ایرانی-اسلامی دارد، در عین حال به نظر می‌رسد امروز همه چیز تحت تاثیر چالش سنت و مدرنیته است. دکتر سروش دباغ تلاش کرده تا در کتاب‌های «در سپهر سپهری» و «فلسفه لاجوردی سپهری» طرح‌واره‌ای از عرفان مدرن ارائه دهد که در آن سالک بتواند بدون تاملات نظری فراوان به آرامش عرفانی دست یافته و زندگی خود را معنا بخشد. وی معتقد است عرفان مدرن متضمن بازخوانی انتقادیِ عرفان سنتی است.

زیتون-هومان دوراندیش: جریان روشنفکری دینیِ لیبرال، با محوریت آرای دکتر عبدالکریم سروش، اکنون تقریباً سی ساله شده است. سروش اگرچه مرید مولاناست، ولی فردوسی‌وار در این سال‌سی، پی افکنده از عقل کاخی بلند! او با قرائتی عقلانی و انسان‌نواز از دین، ذهنیت بخش قابل توجهی از دینداران جامعۀ ایران را دموکراتیک کرده است. بسیاری از دینداران قشری و ایدئولوژیک در ایران پس از انقلاب، در اثر فراگیر شدن و مؤثر افتادن آموزه‌های سروش، دینداری‌شان با دموکراسی سازگار شد. از بین متولدین دهه‌های ۵۰ و ۶۰ خورشیدی نیز، جوانان بسیاری در دهه‌های ۷۰ و ۸۰ سر برآوردند که به پیروی از سروش، خواستار و هوادار دینی بودند که با دموکراسی و آزادی و حقوق بشر جمع شود.

حسین پورفرج: دین‌شناسی تماماً عقل‌گرایانه چندان روا و مناسب از کار درنمی‌آید. من با این گفته موافقم که خدای ادیان از خدای فیلسوفان کاملاً متفاوت است. اینکه در خصوص هر گزاره دینی به دنبال ادله عقلی بگردیم، خطای نابخشوده‌ای است. ما با این کار راه به‌جایی نمی‌بریم و اصلاً مقصد و مقصود را گم می‌کنیم. به عقیده این قلم مغز یا نقطه قوت دیانت سرفرازی گزاره‌های دینی در برابر استدلالات گوناگون عقلی نیست؛ بلکه سرفرازی آن در معنابخشی به زندگی انسان‌ها و تعبیه "ارزش‌های معطوف به هدف" است. اگر ما بیاییم و تماماً دین را ازلحاظ عقلی موردبررسی قرار دهیم، قطعاً آن را پدیده‌ای تخیلی و موهوم در نظر خواهیم گرفت. دین اگرچه از استدلال خالی نیست؛ امّا تماماً با خردورزی محصول نمی‌شود.

حمیدرضا جلائی پور: منظورم از مدرسه نواندیشی دینی همان فضای آگاهی‌بخشی (در بخشی از عرصه فکری ایران) است که در آن احیا و اصلاح دینی (به تعبیر محمود صدری) و بازسازی فکر دینی صورت می‌گیرد. بنا به یک سنخ‌بندی (به نقل از آرش نراقی) میراث نواندیشی دینی در این مدرسه در سه سنخ جای می‌گیرد ـ سنخ «اصلاح فکر دینی» از مطهری تا قابل و کدیور؛ سنخ «بازسازی فکر دینی» از اقبال تا سروش و شبستری؛ و سنخ «معنویت گرایی فرادینی» مانند ملکیان. اصلاح‌طلبان هرکدام بنا به فراخور تربیت دینی، سیر فکری و مطالعات، و شبکه‌ای که در آن قرار دارند (‌و زمینه های دیگر) به یکی از این سنخ‌ها نزدیک‌ترند.

محمد مجتهد شبستری: در چند ماه اخیر که موضوع «فهم هرمنوتیکی متون دینی» بار دیگر مورد توجه پاره‌ای از محافل بحث و تحقیق قرار گرفته است، مکررا می‌شنویم و می‌خوانیم که این هرمنوتیک «حقیقت دینی» را منتفی می‌کند و جز «نسبیت گرایی» تمام عیار چیزی باقی نمی‌گذارد.

محسن زندی: گفتمان و تحلیل گفتمان از واژگان پرکاربرد علوم اجتماعی است که البته همچون دیگر موضوعات آن تعریف‌ها و روش‌های گوناگونی دارد. همین‌طور، روش تحلیل محتوا که از ابزارهای تحقیقی جدید و بسیار سودمندی است که با توجه به رشد روزافزون روش‌ها و نرم‌افزارهای آماری بر گستره و دقت آن افزوده می‌شود.

عبدالکریم سروش: مولانا جلال الدین در دفتر چهارم مثنوی آورده است که روزی بایزید در جمع مریدان اناالحقّ گفت. آنان برآشفتند. گفت: بار دیگر اگر چنین گویم، اندام‌های مرا چاک‌چاک کنید.