اکبر گنجی: در بخش اول مقاله “سروش نبی“، نظریه نبوت سروش و دلایل پیغمبری‌اش را که نتیجه منطقی آن نظریه و مدعیات شخصی اوست، به تفصیل توضیح دادم. در بخش دوم، دلایل اختراع و تأسیس دین تازه توسط سروش را توضیح خواهم داد.

اکبر گنجی: من در مقاله “ادعای پیامبری سروش و وعده عالم‌گیر شدن “فرقه سروشیه” به تفصیل استدلال کردم که پروژه فکری عبدالکریم سروش وارد مرحله دین سازی شده است، و در چارچوب این پروژه او مقام پیامبری برای خود فرض می‌کند- پیامبری که دینی تازه را بنیان گذاشته است. سروش در پاسخ به استدلالهای آن مقاله دعوی پیامبری را از خود سلب می‌کند و به صراحت می‌گوید: “والله من پیغمبر نیستم. ادعای پیغمبری هم نکردم…نه پیغمبر هستم، نه ادعای پیغمبری دارم، نه طاقت پیغمبری دارم نه رغبت به پیغمبری دارم، نه هیچ کدامش را ندارم…والله بالله، به پیغمبر قسم من پیغمبر نیستم و چنین ادعایی ندارم.”[1]

زیتون-هومان دوراندیش: جریان روشنفکری دینیِ لیبرال، با محوریت آرای دکتر عبدالکریم سروش، اکنون تقریباً سی ساله شده است. سروش اگرچه مرید مولاناست، ولی فردوسی‌وار در این سال‌سی، پی افکنده از عقل کاخی بلند! او با قرائتی عقلانی و انسان‌نواز از دین، ذهنیت بخش قابل توجهی از دینداران جامعۀ ایران را دموکراتیک کرده است. بسیاری از دینداران قشری و ایدئولوژیک در ایران پس از انقلاب، در اثر فراگیر شدن و مؤثر افتادن آموزه‌های سروش، دینداری‌شان با دموکراسی سازگار شد. از بین متولدین دهه‌های ۵۰ و ۶۰ خورشیدی نیز، جوانان بسیاری در دهه‌های ۷۰ و ۸۰ سر برآوردند که به پیروی از سروش، خواستار و هوادار دینی بودند که با دموکراسی و آزادی و حقوق بشر جمع شود.

محسن زندی: گفتمان و تحلیل گفتمان از واژگان پرکاربرد علوم اجتماعی است که البته همچون دیگر موضوعات آن تعریف‌ها و روش‌های گوناگونی دارد. همین‌طور، روش تحلیل محتوا که از ابزارهای تحقیقی جدید و بسیار سودمندی است که با توجه به رشد روزافزون روش‌ها و نرم‌افزارهای آماری بر گستره و دقت آن افزوده می‌شود.

عبدالکریم سروش: مولانا جلال الدین در دفتر چهارم مثنوی آورده است که روزی بایزید در جمع مریدان اناالحقّ گفت. آنان برآشفتند. گفت: بار دیگر اگر چنین گویم، اندام‌های مرا چاک‌چاک کنید.

اکبر گنجی:  عبدالکریم سروش همچون هر فرد صاحب فکر و نظری تحولات فکری گاه بنیادینی را پشت سر گذاشته است. توجه به سیر این تحولات می‌تواند در فهم بهتر نظرات کنونی او مفید باشد و از پاره‌ای سوء تفاهم‌ها جلوگیری کند. برای مثال، گروهی از مدافعان مدعیات سروش درباره “خوابهای محمّد” می‌کوشند بر مبنای نوشته‌های قدیم سروش و بدون توجه به تغییرات فکری اخیر او تفسیری از آرای وی به دست دهند که آشکارا با اصل مدعیات و پیش فرضهای متافیزیکی و علمی اخیر او در تعارض است.[1]

آرش نراقی: در فضای گفت و گوهای انتقادی اخیر در حلقه نواندیشان دینی گه گاه سمت و سوی بحثها زیاده از حدّ تند و گزنده شده است. این تندگویی ها می تواند اختلاف نظرهای فکری را به عداوت های شخصی بدل کند، و در گرد و غبار خشونت های کلامی و هیجانهای دشمنانه دشوار بتوان گفت و گویی روشنگر و ثمربخش را به سامان رساند.

حسین پورفرج: مقاله اخیر اکبر گنجی تحت عنوان «ادعای پیامبری سروش و وعده عالم‌گیر شدن فرقه سروشیه» حقیقتاً نوعی پیشگویی‌ست. این پیشگویی البته بر شواهد و ادله‌های ناموجهی استوار است. من در اینجا نکاتی را در رد این امکان مطرح می‌کنم:

آرش نراقی: به نظرم بخش مهمی از اختلاف نظرهای گاه پرتنش اخیر در حلقه «نواندیشان دینی» (به معنای بسیار فراخ آن) بیش از آنکه ناشی از اختلافات شخصی یا توطئه اندیشی یا افترازنی باشد، ناشی از درد زایمان هویتهای تازه در این جریان است. به نظرم جریان «نواندیشی دینی» در سیر تکامل اش رفته رفته گرایشهای متفاوتی را در درون خود پرورانده است، و این گرایشها اکنون به مرحله ای از بلوغ نسبی رسیده اند که باید رفته رفته مرزها و تفاوتهای خود را وضوح بیشتر و بیان روشنتری ببخشند. این تنش ها به گمانم بازتابی از آن زایش هاست.

محمدمهدی مجاهدی: میان دو سخن نباید خلط کرد. یک سخن درباره نیت و قصد آقای سروش است برای آن‌چه آقای نراقی و آقای گنجی آن را «تأسیس کردن یک فرقه یا آیین دینی تازه» می‌نامند. سخن دیگر این است که یکی از پیامدهای ناخواسته مجموعه آرای آقای سروش می‌تواند «تأسیس شدن یک فرقه یا آیین دینی تازه» باشد. اولی نیت‌کاوی است، ولی دومی مدعایی است که سنجش قوت و ضعفش نیازمند نشان دادن دلایل بیرونی و سربلند بیرون آمدن از گذرگاه آزمون‌های نقادانه است.

اکبر گنجی: در مقالات پیشین (“سروش − تفسیر سخنان خداوند یا تعبیر خواب‌های محمد“، “ممتازبودگی مشرکان در فرضیه “خواب‌های محمد” سروش“، “قرآن سروش: “خوابنامه پریشان محمد” ” و “سروش: “خوف نامه جهادی/بردگی قرآن” و “عشق‌نامه غیر جهادی مثنوی” “) توضیح دادم که سروش می‌کوشد با سه گام مهم برای یک خیز بزرگ زمینه سازی کند.

حسین پورفرج: نظریه دکتر عبدالکریم سروش[1]من باب رویایی بودنِ قرآن نظریۀ بحث‌برانگیزی‌ست. حقیقتاً این نظریه را می‌باید انقلابی در خصوص فهمِ چگونگی پیداش، توسعه و تثبیت متن دانست. نظریه رویاء لب لباب حرفش همین است که دکتر سروش نیز در آخرین مقاله‌اش بدان اشاره کرده است:

آرش نراقی: به نظرم جریان روشنفکری دینی (به قرائت سروش) در حال گردش مهمی در سیر تکاملی خود است. بخش مهمی از هویت این جریان رویکرد انتقادی آن نسبت به سنّت بوده است که از مهمترین وجوه جذابیت این برنامه فکری است. خصوصاً در سالهای پس از انقلاب درآمیختگی عمیق سنّت دینی با سیاست، نقد سنّت دینی را به نقد سیاست جاری کشور نیز بدل کرد، و این وجه البته بر جذابیت این برنامه فکری خصوصاً نزد اقشار نا-دین گرای جامعه ایرانی افزود.

بیژن عبدالکریمی: اگر وصف بشری نبی را جدی بگیریم، و اگر بپذیریم که انسان موجودی بالذات تاریخی است و تاریخمندی یا حیث تاریخی (historicity) یکی از بنیادی‌ترین اوصاف نحوه هستی آدمی است، آنگاه گریزی نداریم که حیث تاریخی نبی و حیث تاریخی مقولات وحی و متن مقدس را نیز بپذیریم، یعنی بپذیریم مقوله وحی نیز، از آنجا که با نحوه هستی خاص آدمی که بالذات تاریخی است، ارتباط و نسبت دارد، مانند هر فهم و کنش انسانی دیگری به هیچ وجه نمی‌تواند مستقل از سنت و افق تاریخی و فرهنگی نبی باشد.

اکبر گنجی: عبدالکریم سروش با طرح فرضیه رؤیاهای رسولانه به درستی دینداران را به بازاندیشی در مسئله وحی و قرآن وادار کرد. معتقدان به تلقی سنتی از وحی به عنوان کلام الله، اگر مخالف فرضیه سروش اند، تردیدی در این نباید داشته باشند که تلقی آنان نیز نیازمند بازسازی و موجه سازی است. سروش از این جهت محرک خوبی بود و اگر دینداران را به کاوش‌های عقلانی در این خصوص سوق دهد، در کار خویش موفق شده است.

حسن انصاری: "اگر وحی پیامبر را حجت می‌دانید، رویای او را نیز حجت بدانید"، این عبارتی است که دیدم در برخی سایت ها از آقای دکتر سروش نقل شده است. متأسفانه منبع این نقل را در آثار جناب آقای دکتر سروش پیدا نکردم. به هرحال آنچه اینجا مد نظر است نقدی است بر این دیدگاه. در این عبارت تعبیر "حجت" به کار رفته که به عقیده من به کارگیری آن در بحث از مسئله وحی و رؤیایی بودن آن به کلی ناشی از خلط مباحث و موضوعات است.

اکبر گنجی: عبدالکریم سروش فرضیه رقیبی برای مدل سنتی وحی مقبول عموم مسلمین ارائه کرده است. لب مدعای او چنین است: مفسران تاکنون قرآن را به عنوان سخنان خداوند تفسیر کرده‌اند، اما اکنون نوبت خوابگزاران است تا خواب‌های محمد را تعبیر کنند.

حبیب جمیل زاده: اخیراً جناب آقای دکتر سروش مطالبی تحت عنوان رؤیای رسولانه مطرح کردند که مخالفانش را خوشحال و دوستانش را بدحال و رنجور خاطر کرده است؛ چرا که بسی جای تعجب است شخصیتی بزرگ همچون ایشان که پرآوازه ترین روشنفکر ایرانی اند به معنای کلمه Intellectual که بایستی صد سال آینده درباره افکار و آثارش بحث و گفتگو کنند؛ دچار این چنین خطایی شود که نتایجی جز از دست دادن دوستان وفادار، خوشحال کردن مخالفان بنیادگرا و ایجا آشفتگی در اندیشه و ارتداد در بین جوانانی که اعتقادشان به تار مویی بسته است ندارد و همچنین هیچ حسنی برا ی ایشان نداشته...

محمد مجتهد شبستری: از آنجا که در گفتگوی دو صاحب نظر مورد احترام فراوان من دربارۀ قرآن که از برنامه پرگار تلویزیون بی بی سی پخش شد، اشاره ای به آرا این جانب در مقاله قرائت نبوی از جهان رفت تعداد زیادی از علاقمندان این مباحث از من می‌پرسند نظر علمی شما درباره آن گفتگو چیست؟

ولی آیا [افراد] دگم می­‌توانند نسبت به محدودیت­های غریب فهم آدمی حساس شوند . . .

دیوید هیوم[1]