حسین دباغ: ژان-ژاک روسو، فیلسوف نامدار قرن هجدهم، شاید از اولین فیلسوفانی است که به داد طبیعت می‌رسد، ندا در می‌دهد و همگان را به "بازگشت به طبیعت" دعوت می‌کند. روسو بر این باور بود که آدمیان هر چقدر از زندگی "طبیعی" دور شوند و "مصنوعی" زندگی کنند "از خود بیگانه" خواهند شد. من هر وقت به این شعار روسو می‌اندیشم به یاد سخنرانی "بازگشت به خویشتن" شریعتی می‌افتم. شریعتی گمان می‌کرد مسلمانان روزگار او (و شاید روزگار ما) چندان استعمار زده‌اند که از طبیعت خویش فاصله گرفته و "از خود بیگانه" شده‌اند. بحقیقت، هر دوی این بزرگواران ما را به رجعتی فرا می‌خوانند: یکی به "طبیعت" بیرون از ما و دیگری "هویت" ما قبل استعمار ما.